Okres jesienno-zimowy to czas zwiększonego spożycia leków, a często także moment porządków w szafce z farmaceutykami. Zamiast trafić do zwrotu do apteki – z braku świadomości dotyczącej właściwej utylizacji – sporo nieużywanych i przeterminowanych medykamentów ląduje na śmietniku lub w toalecie. Stamtąd dostają się do środowiska, w tym do ekosystemów wodnych.
Spis treści:
- Jak leki trafiają do środowiska naturalnego?
- Wzrost popytu na farmaceutyki
- Zagrożenia dla środowiska
- Wpływ na człowieka
- Jak zmniejszyć ilość leków w środowisku?
- Brak monitoringu i regulacji prawnych
Środowisko narażone jest na stały dopływ leków, które mogą w sposób bezpośredni negatywnie oddziaływać na organizmy, które w nim przebywają. Mogą też stanowić ryzyko dla zdrowia ludzi, gdyż farmaceutyki zawierające substancje aktywne biologiczne (czyli wywołujące w organizmie dane działanie) docierają nawet do wód głębinowych, które są cennymi źródłami wody pitnej. Według raportu pt. „Leki w środowisku – zagrożenia i wyzwania” z 2024 r. z Uniwersytetu Gdańskiego1 są to przede wszystkim leki stosowane w celach leczniczych oraz profilaktycznych, a także stymulatory wzrostu w hodowlach zwierząt. Wśród najczęściej wykrywanych leków w badanych próbkach wód ściekowych i powierzchniowych są m.in.; leki przeciwbólowe, leki przeciwzapalne i antybiotyki.
Jak leki trafiają do środowiska naturalnego?
Farmaceutyki przyjmowane przez ludzi i zwierzęta nie są w pełni rozkładane metabolicznie, są więc częściowo wydalane wraz z moczem i kałem.
- Leki stosowane przez człowieka, które są wydalone, trafiają do oczyszczalni ścieków – tu podlegają tylko częściowej eliminacji. Niestety znaczna część farmaceutyków jest oporna na procesy samooczyszczania się ekosystemów (m.in. biodegradację, przebiegającą z udziałem mikroorganizmów wodnych oraz glebowych), dlatego nawet wody oczyszczone w oczyszczalni ścieków często zawierają szkodliwe związki chemiczne pochodzące z leków, które następnie z oczyszczalni wprowadzane są do wód powierzchniowych i dalej do gruntowych.
- Leki weterynaryjne wydalone z organizmu zwierząt przedostają się do środowiska bezpośrednio (w przypadku wypasanych zwierząt) lub pośrednio (na skutek nawożenia pól uprawnych nawozami naturalnymi typu obornik czy gnojowica). Nawóz zwierzęcy przedostaje się zarówno do gleby, jak i wód powierzchniowych i dalej gruntowych.
Leki przedostają się także do środowiska naturalnego w wyniku:
- dodawania tych związków do karmy w hodowlach ryb (akwakulturach);
- nieprawidłowej utylizacji niezużytych leków z gospodarstw domowych (powszechne jest wyrzucanie ich do śmietników czy toalet zamiast zwracania leków do aptek);
- nieprawidłowej utylizacji ścieków i odpadów szpitalnych oraz ścieków z zakładów farmaceutycznych;
- nielegalnego zrzutu ścieków komunalnych, nieszczelności w systemie kanalizacyjnym i przelewów awaryjnych podczas dużych opadów;
- awarii systemów kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków.
Wzrost popytu na farmaceutyki
Obecnie, globalnie dostępnych jest ok. 4000 leków, a ich produkowana ilość wzrasta. Związane jest to m.in. z zagęszczeniem populacji ludzi, postępem w diagnostyce i leczeniu, powszechną dostępnością leków bez recepty, ale także wzrostem hodowli zwierząt. W raporcie „Pozaapteczny obrót lekami OTC: bezpieczeństwo, prawo, ekonomia i oczekiwania pacjenta”2 wskazano, że statystyczny Polak wydaje na leki dostępne bez recepty najwięcej w Europie!
Szacuje się, że światowa konsumpcja antybiotyków i chemioterapeutyków mieści się w przedziale od 100 tys. do 200 tys. ton rocznie (mniej więcej połowę stanowią leki weterynaryjne). Leki, które znalazły się w wodzie gruntowej, nie tylko wpływają na żyjące w glebie i wodzie organizmy, np. ryby, ale i na wodę pitną, spożywaną przez człowieka. Obecność leków została potwierdzona w wodach pitnych naszego kraju.
Zagrożenia dla środowiska
Raport1 wskazuje, że choć poziomy stężeń leków stwierdzonych w środowisku są niskie, to są to zanieczyszczenia wprowadzane do środowiska w sposób ciągły – następuje więc efekt kumulacji na przestrzeni czasu. Ich obecność może skutkować długoterminowymi negatywnymi konsekwencjami wobec całych ekosystemów. Istnieją eksperymentalne dowody na to, że środowiskowe stężenia leków powodują u ryb zmiany rozwojowe, zaburzenia neurologiczne oraz zaburzenia hormonalne i w konsekwencji np. zmiany ich zachowania4. Przykładowo leki hormonalne, które trafiają do wód, mogą wpłynąć na feminizację ryb i zmniejszenie ilości ryb płci męskiej. Badania wskazują, że leki psychotropowe mogą spowodować u krewetek i ryb zmiany behawioralne, a chemioterapeutyki fitotoksyczność czy zahamowanie wzrostu roślin. Z kolei obecność leków przeciwbakteryjnych może skutkować zjawiskiem antybiotykoodporności przez bakterie, a to może doprowadzić do obniżenia skuteczności działania leków.
Wpływ na człowieka
Raport „Leki w środowisku – zagrożenia i wyzwania” analizuje również skutki wpływu farmaceutyków w wodach na zdrowie ludzkie:
Przy założeniu spożywania 2 l wody kranowej i średnim stężeniu leków w tej wodzie rzędu kilkudziesięciu ng/l, można założyć, że dziennie przyjmujemy tą drogą maksymalnie 1 μg leków. Przy średniej masie ciała 80 kg dawka taka jest nieznacząca. (…) Także WHO jest zdania, że nie ma wystarczających dowodów, by tak śladowe ilości leków w wodzie pitnej mogły szkodzić ludziom (WHO, 2012).
Raport „Leki w środowisku – zagrożenia i wyzwania”, 2024 r.
Autorki raportu wskazują, że bardziej znaczącym źródłem leków dla człowieka może być spożywanie mięsa zawierającego pozostałości antybiotyków.
Jak zmniejszyć ilość leków w środowisku?
Kilka lat temu pojawiła się koncepcja ekoprzyjaznych (z ang. eco-friendly) leków, czyli takich, które po wydaleniu z organizmu będą się szybko rozkładać, a przy tym okażą się mało toksyczne dla organizmów. Innym rozwiązaniem, które mogłoby przyczynić się do zmniejszenia zużycia leków, jest używanie piktogramów typu eko. Pozwoliłoby to zwiększyć świadomość pacjentów na temat odpowiedzialności związanej z użyciem leków, sposobu ich utylizacji oraz wpływu na środowisko. Istotną rolę mogłoby też odegrać informowanie o konieczności oddania niezużytego lub przeterminowanego leku do apteki. Leki są traktowane jako substancje niebezpieczne i powinny być utylizowane przez specjalne jednostki. Według raportu OECD (2022)3 w Polsce niecałe 10% społeczeństwa korzysta z możliwości zwrócenia nieużywanych leków do apteki.
Konwencjonalne technologie oczyszczania ścieków nie są wydajne w usuwaniu nowych zanieczyszczeń środowiska i mają głównie na celu usuwanie zanieczyszczeń mikrobiologicznych, a nie chemicznych. Tradycyjne oczyszczalnie ścieków nie są w stanie całkowicie eliminować tak specyficznej grupy zanieczyszczeń, jaką są leki. Z kolei tzw. zaawansowane technologie są kosztowne i czasochłonne, co powoduje, że nie są to opłacalne rozwiązania na szeroką skalę. Rozwiązaniem pośrednim jest m.in. zmniejszenie zużycia medykamentów w hodowli zwierząt i zmiana nawyków żywieniowych ludzi (dieta bogatsza w produkty roślinne).
Brak monitoringu i regulacji prawnych
Monitoring stężeń leków w środowisku naturalnym nie jest prowadzony przez większość państw, a dane dotyczące pozostałości farmaceutycznych w wodach pochodzą głównie z opracowań naukowych, a nie publicznych instytucji monitorujących stan środowiska5. W lipcu br. w Sejmie odbyła się konferencja pt. „Gospodarka wodna – zintegrowane zarządzanie zasobami. Potrzeba zmian polityki wodnej w Polsce” na której omówiono m.in. problem obecności leków w środowisku wodnym6. Potrzebę uregulowania w polskim prawodawstwie kwestii pozostałości substancji farmaceutycznych w środowisku wskazał jeden z prelegentów, prof. dr hab. n. med. Stanisław Czuczwar z Zakładu Patofizjologii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, podkreślając, że „w tej chwili praktycznie żadnych norm (stężeń – przyp. WWF) nie ma”.
W Unii Europejskiej od lat trwają prace nad regulacjami wskazującymi dopuszczalną zawartość leków w wodzie pitnej. Rozszerzono wykaz substancji zanieczyszczających (z grupy leków), które mają podlegać monitorowaniu i kontroli w wodach powierzchniowych na terenie UE, a od kilku lat farmaceutyki wprowadzane na europejski rynek muszą mieć ocenę ryzyka środowiskowego (m.in. kwestie przedostawania się ich do środowiska wodnego). Należy jednak pamiętać, że w użyciu pozostają leki, które takiego badania nie przeszły, dlatego Komisja Europejska wystosowała rekomendacje przebadania ich pod tym kątem7. Dwa lata temu na poziomie Komisji Europejskiej stworzono także listę obserwacyjną dla wody pitnej, która ma za zadanie pozyskanie danych do szacowania ryzyka i ewentualnego dodania parametru jakości wody do obecnego wykazu. Rozszerzony monitoring środowiska, edukacja, ograniczanie skutków zmiany klimatu i prewencja chorób mogą znacząco zmniejszyć stan przedostawania się farmaceutyków do wód, a co za tym idzie wzmocnić ochronę ludzi, zwierząt i środowiska naturalnego.
Przypisy:
1 Białk-Bielińska A., Caban M., Raport „Leki w środowisku – zagrożenia i wyzwania”, 2024 r., https://lekidoapteki.pl/wp-content/uploads/2024/07/Leki-w-srodowisku-zagrozenia-i-wyzwania.-Raport-2024.pdf
2 Kowalczuk A., Markiewicz M., Puścion M., Wiśniewski M., 2023, Raport „Pozaapteczny obrót lekami OTC: bezpieczeństwo, prawo, ekonomia i oczekiwania pacjenta”, Stowarzyszenie Leki Tylko z Apteki, https://pozaapteczny.pl/wp-content/uploads/2023/04/5944d3ce0a5455cd7c1b6a3ee53b3aa3bb323300.pdf
3 Raport OECD, Management of Pharmaceutical Household, Limiting Environmental Impacts of Unused or Expired Medicine, 2022
4 Grzesiuk, M., Gryglewicz, E., Bentkowski, P., & Pijanowska, J. (2023). Impact of fluoxetine on herbivorous zooplankton and planktivorous fish. Environmental Toxicology and Chemistry, 42(2), 385-392
5 https://naukadlaprzyrody.pl/2024/08/04/plynacy-problem-leki-w-wodach-slodkich/
6 „Gospodarka wodna - zintegrowane zarządzanie zasobami. Potrzeba zmian polityki wodnej w Polsce”. Konferencja pod patronatem Wicemarszałek Sejmu - Sejm Rzeczypospolitej Polskiej
7 https://www.wody.gov.pl/aktualnosci/1059-wody-polskie-o-problemie-zanieczyszczenia-wod-lekami
Redakcja: Ewa Paluszkiewicz, Specjalistka ds. Komunikacji
Szukaj
