Jesiotr bałtycki

Jak wyginął król Wisły?

Choć jesiotr ostronosy przeżył dinozaury, to działalność człowieka spowodowała, że w drugiej połowie XX wieku gatunek ten uznano za wymarły na całym obszarze państw zlewni Morza Bałtyckiego. Jesiotry wyginęły w tym regionie m.in z powodu przegradzania rzek, zanieczyszczenia wód i przełowienia. Ryby te masowo poławiano w trakcie ich wędrówek w dół rzek, a także z miejsc tarła, dla mięsa i kawioru.

Głównym powodem wymarcia jesiotra w Bałtyku było przełowienie. Istotnym czynnikiem, który wpłynął na ten proces była też regulacja koryt rzecznych. Zabudowa poprzeczna rzek w postaci jazów i zapór miała miejsce, gdy populacja jesiotra była na skraju wymarcia. W Polsce przysłowiowym “gwoździem do trumny” okazało się wybudowanie tamy we Włocławku w latach 60. Dzisiaj nadal największym zagrożeniem dla odtworzenia populacji jesiotra jest zabudowa rzek. Wstępne badania wskazują, że poniżej stopnia wodnego Włocławek są miejsca, które spełniają wymagania siedliskowe i jesiotry potencjalnie mogą się tam rozradzać. Jest szansa na to, że te „ryby-dinozaury” powrócą do naszych rzek, o ile nie powstanie planowany stopień wodny Siarzewo. Wybudowanie tego zbiornika oznacza bowiem zalanie i zniszczenie dokładnie tych miejsc, gdzie mógłby rozmnożyć się jesiotr. A to oznacza na zawsze zaprzepaszczenie programu reintrodukcji króla polskich rzek i szansę powrotu jesiotra do naszych wód. Co więcej - przyczyni się do wymierania kolejnych gatunków.

Do wymarcia jesiotra ostronosego w polskich wodach przyczyniło się także zanieczyszczenie rzek ściekami przemysłowymi, zanieczyszczeniami rolniczymi (sztuczne nawożenie) oraz ściekami z gospodarstw domowych odprowadzanymi bezpośrednio lub z nieszczelnych szamb do Wisły czy Odry.

Odrodzenie jesiotra bałtyckiego

Próby restytucji (przywrócenia) jesiotra ostronosego do zlewni Morza Bałtyckiego podejmowane są od 1996 r., w ramach Konwencji o Ochronie Morza Bałtyckiego HELCOM. Od 2005 r. prowadzone są eksperymentalne zarybienia jesiotrem ostronosym. Pierwsze działania w tym zakresie wdrożono w Niemczech i w Polsce, zaś od 2010 r. w ich realizację włączyły się państwa bałtyckie i Federacja Rosyjska.

Projekt przywrócenia jesiotra bałtyckiego jest działaniem czasochłonnym, co jest ściśle powiązane z biologią gatunku. Jesiotry bałtyckie w hodowli dojrzewają bowiem dopiero w wieku 14-16 lat, a więc tyle czasu musieliśmy czekać, aż hodowlane osobniki uda się rozmnożyć. Przykładowo najstarsze samce tego gatunku, hodowane w Polsce w ośrodku zarybieniowym Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie, pochodzą z roczników 1998 i 2001, a dojrzałość płciową osiągnęły w 2012 r. Pierwsza samica osiągnęła dojrzałość płciową w 2020 roku. I dopiero wtedy, wiosną 2020 roku, po raz pierwszy w Polsce udało się przeprowadzić sztuczne tarło świeżo dojrzałych jesiotrów, wyhodowanych z ikry pochodzącej od odłowionych dzikich ryb.

Obecnie dzikie populacje jesiotra ostronosego zachowały się wyłącznie w Ameryce Północnej, na wschodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych i Kanady. Badania genetyczne wykazały*, że populacja, którą dziś można zaobserwować w rzece Św. Jana w Nowym Brunszwiku w Kanadzie, dawniej zamieszkiwała również w zlewni Morza Bałtyckiego. Niemcy, Polska, Litwa i Łotwa rozpoczęły w związku z tym prace nad odtworzeniem jesiotra ostronosego na tym obszarze. W Polsce jako pierwszy prace nad restytucją rozpoczął prof. Ryszard Kolman z Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie. Na bazie tych pilotażowych zarybień utworzono matczyne stado, służące do kontrolowanego rozrodu.

Tarlaki hodowane w Niemczech rozmnażane są corocznie od 2010 r. Larwy (w wieku 14 dni) i młodociane osobniki ( 3-5 miesięczne) wypuszczane są do rzek oraz przekazywane partnerom z Polski, Litwy, Łotwy oraz Estonii. W Polsce w tym czasie wypuszczono od kilkuset do kilkunastu tysięcy młodocianych osobników - do Drwęcy oraz dopływów Odry: Warty, Drawy, Noteci, Gwdy i Baryczy. W dorzeczu Wisły jesiotry trafiają przede wszystkim do Drwęcy, a w mniejszej ilości do Wisły, Wisłoka, Wisłoki oraz Narwi. W dorzeczu Pregoły eksperymentalnie zarybiono Węgorapę.

Stoi przed nami gigantyczna szansa, aby jesiotr ostronosy nie był jedynie zakonserwowanym eksponatem, jak ten w Muzeum Mazowieckim w Płocku. Za wzorowy przykład związany z ochroną tej ryby mogą posłużyć działania pozarządowej organizacji Sturgeon For Tomorrow z USA, której celem jest opieka na populacją jesiotra jeziornego (w tym jego naturalnych siedlisk w Wisconsin - rzece Wolf i jezior tego regionu). Każdej wiosny setki miłośników przyrody, wolontariuszy i strażników mają okazję obserwować jesiotry w ich miejscach tarła na rzece Wolf. Ponadto bronią ryb przed działaniami kłusowników oraz pomagają w edukacji społeczeństwa. W ten sposób tarło jesiotra jeziorowego, narodowego gatunku w regionie Wisconsin, stało się kulturowym zjawiskiem i wydarzeniem jednoczącym całą społeczność. Tak może być również w Polsce!

W latach 2021 – 2022 Instytut Rybactwa Śródlądowego wypuścił do polskich rzek ok. 100 tysięcy młodych jesiotrów ostronosych (bałtyckich). WWF Polska aktywnie uczestniczy w akcjach zarybiania.

W Polsce młodociane jesiotry ostronose hodowane są w trzech ośrodkach:

1. w Zespole Gospodarki Wędkarsko-Rybackiej Grzmięca, Okręgu Polskiego Związku Wędkarskiego w Toruniu, w którym dojrzewają jesiotry ostronose oraz hodowane są osobniki młodociane przeznaczone na zarybienia;
2. w Zakładzie Hodowli Ryb Jesiotrowatych w Pieczarkach - to obiekt, w którym dojrzewają tarlaki jesiotra ostronosego oraz prowadzony jest wychów ryb przeznaczonych na zarybienia;
3. w Zakładzie Hodowli Ryb Łososiowatych w Rutkach, gdzie hodowane są tylko dojrzewające osobniki.

Od 2005 r. w Polsce zarybia się eksperymentalnie jesiotrem ostronosym Odrę i Wisłę z dopływami. Szacunkowo, tylko do tej pory przeznaczono na ten cel 9 mln publicznych pieniędzy.

Renaturyzowane rzeki – przyszłość jesiotra bałtyckiego

Same zarybienia niestety nie wystarczą, by odbudować populację jesiotra bałtyckiego. Młodym jesiotrom ostronosym zagrażają m.in. regulacje rzek, takie jak prostowanie koryt, pogłębianie, odmulanie, czy wycinanie roślinności nadbrzeżnej i w korycie. Powoduje to zanik miejsc żerowania czy miejsc, gdzie młode mogłyby się schronić. Bariery na rzekach (zapory, progi, jazy) sprawiają , że starsze osobniki nie mogą migrować do morza, a dorosłe jesiotry wracające na tarło nie mogą wędrować do miejsc rozrodu i rozmnażać się. Z kolei wydobycie żwiru z rzek o charakterze górskim oznacza niszczenie tarlisk jesiotrów, ponieważ ikrę składają one właśnie na żwirowo - kamiennym dnie. Aby restytucja odniosła swój skutek, potrzeba jak najszybszej eliminacji tych zagrożeń. Kluczem do sukcesu jest renaturyzacja rzek i usuwanie barier, by ryby dwuśrodowiskowe mogły spokojnie odbyć wędrówkę. Istotne byłoby także zakazanie wydobycia żwiru w ważnych dla jesiotrów rzekach oraz inwestowanie w lokalne oczyszczalnie ścieków i systemy szybkiego powiadamiania gmin o zanieczyszczeniach wód.

Programem reintrodukcji jesiotra ostronosego w Polsce opiekują się:

1. Ministerstwo Rolnictwa, Departament Rybołówstwa - odpowiada za wymianę informacji w środowisku międzynarodowym i skoordynowanie działań polskich z działaniami innych państw bałtyckich.
2. Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie – hoduje i rozmnaża jesiotry, a także opracowuje jak najskuteczniejsze i najbardziej zbliżone do warunków środowiska naturalnego metody hodowli. Prowadzi również monitoring skuteczności zarybień oraz bada biologię i ekologię tego gatunku.
3. Fundacja WWF Polska – koordynuje przepływ informacji między partnerami i interesariuszami w Polsce, odpowiada za przekazywanie informacji o programie i działaniach społeczeństwu, przekazując wiedzę o tym gatunku Polakom oraz finansuje część działań reintrodukcyjnych.

Wszystkie trzy instytucje są jednocześnie członkami międzynarodowej grupy eksperckiej ds. Jesiotra bałtyckiego przy Komisji HELCOM, której zadaniem jest wymiana informacji i koordynowanie procesu reintrodukcji jesiotra w całej zlewni Bałtyku.