Katastrofa na Odrze, największa katastrofa ekologiczna w historii współczesnej Polski, wydarzyła się m.in. przez brak właściwego systemu monitoringu, kontroli zanieczyszczeń i egzekwowania prawa oraz właściwego zarządzania kryzysowego. Zapłaciła za to przyroda – na dnie Odry wciąż zalegają setki tysięcy martwych ryb, a także małże i ślimaki. Odra umiera, a odpowiedzialność za to ponosi człowiek.

  1. Rządowy raport o Odrze
  2. Czego zabrakło w rządowym raporcie w sprawie Odry?
  3. Czy Odrze zagraża kolejna katastrofa?
  4. Jak uratować Odrę – rekomendacje WWF

 

Rządowy raport o Odrze 

Choć rządowy „Wstępny raport Zespołu ds. sytuacji na Odrze” z 30.09.2022 opisuje skutki katastrofy, to jednak nie spełnia on w całości społecznych oczekiwań, ponieważ:

  • nie wskazuje bezpośredniej przyczyny masowego umierania ryb i innych zwierząt wodnych; 
  • nie wskazuje podmiotów odpowiedzialnych za wystąpienie katastrofy;  
  • nie ocenia działania instytucji oraz służb odpowiedzialnych za gospodarowanie wodami i stan ekologiczny polskich wód, monitoring wód, a także reagowanie na wypadek awarii i usuwanie jej skutków; 
  • nie przedstawia kierunku odbudowy zniszczonego ekosystemu Odry ani działań przeciwdziałających powtórzeniu się podobnej katastrofy. 
     

Wstępny raport rządowy, przygotowany na zlecenie Ministerstwa Klimatu i Środowiska, za cel główny stawia sobie jedynie zgromadzenie materiału faktograficznego oraz wyjaśnienie bezpośrednich przyczyn masowego śnięcia ryb w Odrze w lipcu i sierpniu 2022 roku.

 

Czego zabrakło w rządowym raporcie w sprawie Odry? 

Aktualnie czekamy na kolejną, ostateczną wersję rządowego raportu. To, co naszym zdaniem powinno być celem końcowego raportu, to wyjaśnienie:

  1. Pierwotnych przyczyn katastrofy, w tym źródła i przyczyny rozwinięcia się zakwitu Prymesium parvum (tzw. złotych alg) oraz uwolnienia toksyny w wodach Odry.
  2. Przebiegu zdarzenia, wraz ze szczególnym uwzględnieniem przyczyn, dla których pierwsze śnięcia ryb z marca 2022 w Kanale Gliwickim uznano za nieistotne i nie interweniowano.
  3. Przyczyn niedziałania systemu zarządzania wodami, który powinien służyć ochronie wód i poprawie ich stanu. 
  4. Przyczyn, dla których błędnie ustalono limity zrzutu zanieczyszczeń i wydano pozwolenia wodno–prawne na zrzuty wód zasolonych i zanieczyszczeń w skali, która prowadzi do stałego, ponadnormatywnego zanieczyszczenia i zasolenia wód Odry.
  5. Przyczyn, dlaczego odstąpiono od realizacji celów Ramowej Dyrektywy Wodnej i nie zrealizowano założonych do 2021 roku celów w zakresie osiągniecia dobrego stanu i dobrego potencjału ekologicznego jednolitych części wód w Odrze i jej dopływach.

,,Końcowy raport powinien wyjaśnić również, dlaczego aktualny system monitoringu wód płynących nie zadziałał efektywnie. Powinien dostarczyć odpowiedź na pytanie o brak przekazywania informacji o katastrofie społeczeństwu oraz dlaczego strona niemiecka nie została poinformowania o rozwoju sytuacji po stronie polskiej i przemieszczaniu zanieczyszczenia. Społeczeństwo powinno poznać również przyczyny, dla których wystąpił brak działania lub opóźnienia w działaniu organów państwowych, w tym odpowiedzialnych za ochronę środowiska. To są kwestie kluczowe” - mówi dr Alicja Pawelec, specjalistka WWF ds. Ochrony ekosystemów wodnych. 

Ministerstwo Infrastruktury, zarządzające obecnie wodami, chce realizować plan ratunkowy poprzez wprowadzenie specjalnej specustawy dotyczącej Odry. Niestety już wstępnie zaprezentowane założenia specustawy są sprzeczne z aktualną wiedzą naukową oraz niezgodne z Ramową Dyrektywą Wodną i spowodują wyłącznie pogorszenie stanu ekologicznego Odry oraz narażenie jej na podobne katastrofy w przyszłości. Program inwestycyjny, zapowiadany przez Pełnomocnika Rządu ds. gospodarki wodą, przewiduje m.in. dalsze przekształcanie rzek – budowę zbiorników wodnych, stopni wodnych i inne inwestycje. Co więcej, plany te zakładają uproszczenie procedur inwestycyjnych związanych z przygotowaniem raportów oddziaływania na środowisko i uzyskiwaniem pozwoleń na budowę dla tych przedsięwzięć.  

Potrzebny jest jak najszybszy plan rewitalizacji Odry i przywrócenia jej stanu przyrodniczego do stanu przynajmniej sprzed skażenia.

 

Czy Odrze zagraża kolejna katastrofa?

Co i w jakiej ilości dostaje się do polskich rzek dla obywateli pozostaje zagadką. Żadna instytucja państwowa nie monitoruje na bieżąco stanu rzek. Przepisy nie są egzekwowane, a kary za zatruwanie środowiska nie odstraszają. Szwankuje także system nadzoru i przeciwdziałania katastrofom ekologicznym. Ścieki w rzekach są praktycznie poza kontrolą.

Ścieki zasolonych wód (prawdopodobnie z kopalń) w połączeniu z suszą i upałami stworzyły niszczącą dla Odry mieszankę.  

Fundacja WWF Polska wskazuje, że dalsze zrzuty wód zasolonych mogą zagrażać ekosystemowi drugiej co do wielkości rzeki w Polsce. Kontynuacja działań inwestycyjnych na Odrze (w tym regulacja, budowa i modernizacja ostróg oraz budowa kolejnych stopni wodnych , które mają służyć przekształceniu Odry w drogę wodną) także może spowodować pogłębienie złego stanu rzeki i ryzyko katastrof ekologicznych w kolejnych latach. Katastrofa może się powtórzyć, jeśli ponownie wystąpią warunki hydrometeorologiczne podobne do tych z lata 2022 r. , wynikające ze zmiany klimatu. Taki scenariusz zagraża również innym rzekom w Polsce. 

 

Jak uratować Odrę – rekomendacje WWF

Wraz z ekspertami przygotowaliśmy rekomendacje działań, które pomogą zapobiegać kolejnym katastrofom.

Działania doraźne:

  • odstąpienie od prac regulacyjnych na Odrze oraz od przyszłych regulacji i przegradzania Odry zaporami (m.in. w Ścinawie i Lubiążu);
  • przeznaczenie zaoszczędzonych w ten sposób środków na odbudowę ekosystemu Odry, wzmocnienie jej zdolności samooczyszczania i odporności na awarie oraz zmiany klimatyczne, a także na działania prewencyjne dla zapobieżenia powtarzaniu się katastrof ekologicznych, podobnych do tej z roku 2022;
  • zaplanowanie i przeprowadzenie działań technologicznych, usprawniających systemy oczyszczania ścieków przemysłowych i wód zasolonych;
  • pełne wdrożenie Krajowego Programu Renaturyzacji Wód Powierzchniowych (programu, który powstał na zlecenie rządu w 2020 r. i nie jest do tej pory w pełni realizowany).

,,To, co w tej chwili jest najpilniejsze, to zmiana zarządzania wodami ukierunkowana na renaturyzację rzek i zwiększanie zasobów dolin rzecznych i doliny Odry poprzez zwiększenie naturalnej retencji wody w całej zlewni”  – mówi Piotr Nieznański, doradca Zarządu WWF ds. środowiskowych.  

Działania systemowe:

  • poprawa działania systemu pozwoleń wodnoprawnych, a także organizacja systemu skutecznej kontroli użytkowników wód i nielegalnych zrzutów ścieków do rzek, np. poprzez automatyczne stacje monitorujące stan wód, rozmieszczone w lokalizacjach umożliwiających zidentyfikowanie źródła zanieczyszczeń;
  • weryfikacja procedur zarządzania kryzysowego, w tym Planów Zarządzania Kryzysowego i kompetencji podmiotów działających w ramach tzw. siatki bezpieczeństwa;
  • przedstawienie rządowych założeń planów odbudowy ekosystemu Odry, w szczególności w zakresie inwestycji planowanych przez Ministerstwo Infrastruktury; 
  • włączenie organizacji społecznych oraz organizacji naukowych w realizację planów odbudowy ekosystemu Odry;
  • w celu ochrony naszego wspólnego dobra, jakimi są wody powierzchniowe, w tym polskie rzeki, i w celu poprawy ich stanu, zarządzanie wodami powinno być prowadzone w całości pod nadzorem Ministerstwa Klimatu i Środowiska. 

Pełna treść naszych wniosków i rekomendacji po przeanalizowaniu „Wstępnego raportu Zespołu ds. sytuacji na Odrze” do pobrania:

Analiza ekspercka „Wstępnego raportu rządowego zespołu ds. sytuacji na rzece Odrze” - PEŁNA WERSJA »

Analiza ekspercka „Wstępnego raportu rządowego zespołu ds. sytuacji na rzece Odrze” - SKRÓT »

WNIOSKI I REKOMENDACJE »