W przyrodzie trwa poruszenie. Nadchodzi zima. To czas trudny i wymagający. Każdy inaczej się do niego przygotowuje. My, ludzie, wyciągamy z dna szafy ciepłe ubrania, przygotowujemy przetwory i rozkoszujemy się ciepłymi napojami, niektóre zwierzęta zapadają w zimowy sen, a jeszcze inne wybierają się w dalekie wędrówki, których celem są tzw. ciepłe kraje. Do tej ostatniej grupy zalicza się wiele gatunków ptaków.
Znów wędrujemy...
Dlaczego znaczna część gatunków ptaków zamieszkujących nasz kraj opuszcza go przed zimą? Najprościej ujmując – zmusza je do tego srogi charakter tej pory roku. To po prostu strategia przetrwania: ucieczka przed zimnem i brakiem pożywienia. Ptaki w swoim życiu polegają na siedlisku. To ono zapewnia wystarczającą ilość pożywienia oraz miejsce schronienia do gniazdowania i wychowywania piskląt. Jednak dostępność tych czynników zmienia się wraz z porami roku. Właśnie dlatego ptaki muszą przemieszczać się z miejsca na miejsce, aby przetrwać.
U większości gatunków wędrówki są zachowaniem instynktownym. Jesienią i wiosną ptaki odczuwają tzw. popęd migracyjny, przez który kierują się na zimowiska, a następnie wracają do miejsc gniazdowania. Niepokój ten ustaje w okresie zakończenia wędrówki. Ta ptasia potrzeba migracji ma naturę hormonalną. Wyzwolenie instynktu wędrówki zależy od hormonów, głownie tych wydzielanych przez szyszynkę pod wpływem światła słonecznego. Gruczoł ten reaguje na skrócenie się dnia, które jest dla wielu gatunków sygnałem do odlotu na zimowisko.
Przed drogą, która będzie trwać setki, jeśli nie tysiące kilometrów, trzeba się odpowiednio przygotować. Dotyczy to szczególnie długodystansowych migrantów, którzy muszą podołać trudom dalekiej podróży. Przebycie nawet czasami wielu tysięcy kilometrów wymaga dużej sprawności organizmu, ogromnego wysiłku i zgromadzenia dużego zapasu energii. Wszystkie wędrujące ptaki potrzebują paliwa, jakim jest specjalna tkanka tłuszczowa, którą mogą gromadzić w różnych miejscach w organizmie, np. pod skórą czy w mięśniach. Migrujące ptaki gromadzą rezerwy energetyczne, które zapewnią im siłę na część lotu, na krótko przed wędrówką. Co ciekawe, niektóre ptaki pozbywają się też zbędnego balastu poprzez redukcję rozmiaru narządów wewnętrznych! Na czas lotu znacznie może się zmniejszyć ich żołądek, jelita i wątroba. Dodatkowo niektóre gatunki pierzą się, czyli wymieniają stare pióra na nowe.
Dokąd wiedzie szlak?
Fascynujące jest to, skąd ptaki wiedzą, dokąd mają lecieć. Dla ptaków wędrujących za dnia najważniejszym kompasem jest słońce, zaś dla tych lecących nocą – gwiazdy, szczególnie gwiazda polarna. W trakcie badań amerykańskich naukowców nad łuszczykiem, gatunkiem małego ptaka z rodziny kardynałów, wykazano, że młode osobniki, przesiadując w gnieździe, często wpatrują się w nocne niebo, najprawdopodobniej właśnie po to, by nauczyć się gwiezdnej mapy.
U niektórych gatunków odkryto wyjątkowe zdolności do rejestrowania pola magnetycznego Ziemi i wykorzystywania go w nawigacji. Odpowiadają za to specjalne magnetoreceptory, czyli maleńkie guzki magnetytu – minerału zawierającego żelazo, usytuowane w przedniej części ptasiej głowy. Do gatunków wyposażonych w takie zdolności należy m.in. rudzik.
Oczywiście często nieocenioną rolę odgrywają rodzice. Niektóre gatunki ptaków w swoją pierwszą wędrówkę ruszają w towarzystwie dojrzałych osobników. To idealna okazja na zdobycie bezcennego doświadczenia i poznania szlaków wykorzystywanych z pokolenia na pokolenie.
Każdy gatunek przyjmuje swoją własną strategię wędrówki. Żeby lepiej je poznać, przyjrzymy się przykładom dobrze znanych nam i występujących w naszym kraju migrantów.
Żuraw
Gdy zbliża się czas podróży, żurawie zbierają się na jesiennych noclegowiskach. Następnie w grupach, formując klucze w kształcie litery V, wyruszają w drogę. To sposób na oszczędzanie energii przez lecące stado, a dla człowieka także symbol jesieni i nadchodzącej zimy. Jest nim również charakterystyczne żurawie zawołanie, zwane klangorem. Ten wyjątkowy odgłos pomaga ptakom w komunikowaniu się, gdy lecą w kluczach. Żurawie na swoje zimowiska zmierzają ku krajom Europy Zachodniej lub Basenu Morza Śródziemnomorskiego, a nawet Afryki Subsaharyjskiej, 3 głównymi szlakami – zachodnioeuropejskim, bałtycko-węgierskim i wschodnioeuropejskim.
Kukułka
Wszem i wobec wiadomo o podejściu kukułki do rodzicielstwa, określanego jako pasożytnictwo lęgowe. Jedną z konsekwencji podrzucania kukułczych jaj innym ptakom jest możliwość wcześniejszego rozpoczęcia wędrówki – skoro nie trzeba opiekować się młodymi. Pierwsze dorosłe kukułki opuszczają Polskę już w lipcu, zaś ich potomstwo około miesiąc później.
Ale skąd wędrujący debiutanci wiedzą, dokąd lecieć? Okazuje się, że mają wrodzoną znajomość szlaków migracyjnych. Geneza tego ,,genu” jest jednak jeszcze dokładniej nieznana. Wszystkie kukułki europejskie zimują w Afryce w rejonach równikowych. Potrafią pokonywać olbrzymie odległości – naukowcy za pomocą nadajnika satelitarnego zarejestrowali kukułkę, która przeleciała ponad 12 000 km z południowej Afryki do swojego lęgowiska w Mongolii!
Bocian czarny
Podczas migracji wiele gatunków ptaków przemieszcza się lotem aktywnym (czyli machając skrzydłami), zarówno nad lądem, jak i nad otwartymi wodami. Część gatunków jednak tak dobiera trasę przelotu, aby wędrówka przebiegała w większości nad wyspami i półwyspami, by skrócić długość lotu nad otwartym morzem. Niektóre, w tym wiele gatunków ptaków szponiastych, wykorzystują wstępujące prądy ciepłego powietrza i na wyprostowanych skrzydłach szybują od jednego komina termicznego do następnego. Takie warunki nie występują nad wodami, dlatego gatunki te zmuszone są do korzystania z tras nad lądami, co w większości przypadków oznacza znaczne wydłużenie wędrówki. Taką strategią wybiera również bocian czarny – dalekodystansowy migrant, którego europejska populacja zimuje głównie w Afryce Subsaharyjskiej, dokładnie w paśmie od Mauretanii, Senegalu i Sierra Leone na zachodzie, po Etiopię i Kenię na wschodzie.
Na kontynent afrykański bociany czarne docierają dwoma głównymi szlakami: południowo-wschodnim poprzez cieśniny Bosfor i Dardanele, a następnie przez półwysep Synaj; oraz południowo-zachodnim przez Cieśninę Gibraltarską.
Ferie w Polsce?
Być może ciężko to sobie wyobrazić, ale dla wielu ptaków ciepłym krajem, do którego wędrują, uciekając przed mrozem, jest właśnie Polska. Dotyczy to szczególnie populacji lęgowych ptaków z rejonów Skandynawii i północnych rejonów Azji. Przykładami mogą być np. myszołowy włochate, jemiołuszki czy czeczotki.
Ze względu na zmianę klimatu, w wyniku której coraz rzadziej zdarzają się długie i surowe zimy, ptaki częściej rezygnują z dalekich wędrówek. Dotyczy to m.in. wyżej wspomnianych żurawi czy bocianów białych.
Jak badamy ptasie migracje?
To, gdzie ptaki znikają na zimę, przez długi czas owiane było tajemnicą. Arystoteles w swoich dziełach przytaczał przekonanie, że jaskółki zapadają w sen zimowy w błocie, kukułka przeobraża się w krogulca, a pleszka w rudzika. Kwestia ta nie była jasna jeszcze w XVI wieku. Ówczesny brytyjski naukowiec Charles Morton stwierdzał, że ptaki każdego roku migrują na Księżyc i z powrotem. Prawdziwe odkrycia natury ptasich migracji zaczęły nabierać tempa dopiero w XIX wieku.
Dziś podstawową metodą gromadzenia danych o kierunkach i terminach ptasich wędrówek jest obrączkowanie. Metoda ta pozwala także na zdobywanie informacji o długości życia ptaków, przywiązaniu do miejsc lęgowych, zimowisk czy też tras wędrówki. Ptaki chwytane są w nieustannie monitorowane sieci. Następnie schwytanym ptakom zakładana jest obrączka metalowa z niepowtarzalnym, indywidualnym numerem. Zajmują się tym osoby posiadające specjalną obrączkarską licencję.
Bardziej zaawansowaną i dokładniejszą metodą są badania wykorzystujące telemetrię satelitarną. Zwierzę otrzymuje nadajnik radiowy (o takiej wadze i umiejscowieniu, aby nie przeszkadzał w funkcjonowaniu), który wysyła sygnał do stacji badawczej. Dzięki temu istnieje możliwość śledzenia trasy wędrujących ptaków. Niestety jest to również metoda o wiele bardziej kosztowna.
Niebezpieczna przeprawa
Oprócz tego, że dalekie ptasie wędrówki wymagają dużego nakładu energii, to nie jest to przyjemna wycieczka i daleko jej do sielankowych wakacji, choć często mylnie tak się ją postrzega. To wyczerpujący i bardzo ryzykowny proces. Oczywistym zagrożeniem czyhającym na trasie są drapieżniki, zarówno te naturalne, jak ptaki drapieżne, jak i te wprowadzone do środowiska przez człowieka, np. koty domowe. Dodatkowo ptaki masowo padają ofiarą polowań – nie zawsze ptak chroniony w kraju, gdzie ma lęgowiska, objęty jest ochroną w państwach znajdujących się na trasie ich migracji.
Poważnym zagrożeniem dla ptaków są przekształcenia bądź utrata w wyniku działalności człowieka naturalnych środowisk, służących od wieków jako przystanki, żerowiska i ostatecznie zimowiska. Wspominaliśmy powyżej, że ptaki często wykorzystują gwiazdy do nawigacji w trakcie wędrówek. Dlatego nawet zjawisko zanieczyszczenia świetlnego utrudnia im i tak już wypełnioną niebezpieczeństwami podróż.
Migracja ptaków i innych zwierząt to wyzwanie dla międzynarodowych działań na rzecz ochrony przyrody. Właśnie dlatego w 1979 roku zawarto umowę międzynarodową, nazywaną potocznie konwencją bońską. Celem konwencji jest ochrona dzikich gatunków zwierząt, które migrując, przekraczają jedną bądź więcej granic państwowych. Strony konwencji są zobowiązane w stosunku do gatunków zwierząt wymienionych w jej pierwszym załączniku do: ochrony, a jeżeli to możliwe odtworzenia ich siedlisk, zapobiegania niekorzystnym oddziaływaniu na dane gatunki, wydania zakazu pozyskiwania zwierząt (w tym chwytania, zabijania czy wybierania jaj) przy uwzględnieniu systemu wyjątków takich jak pozyskiwanie do celów naukowych.
Przyroda nie zna granic państwowych. Tak samo jej ochrona, aby była skuteczna, wymaga skoordynowanych i rzetelnych działań na poziomie międzynarodowym. Dzięki wspólnym wysiłkom jesteśmy w stanie ulżyć ptakom w olbrzymim wysiłku migracyjnym, od którego powodzenia zależy ich przetrwanie.
Źródła:
• Telemetria satelitarna jedną z najdokładniejszych metod obserwacji bocianów - Bocianopedia.pl
• Ptasie wędrówki. Badania naukowców z UG | Aktualności - Uniwersytet Gdański
• Polskie bociany czarne Ciconia nigra na zachodnim szlaku wędrówkowym i pierwsze przypadki ich zimowania na Półwyspie Iberyjskim - K. Dudzik, P.T. Dolata, B. Janic i in., w: Chrońmy przyrodę ojczystą nr. 72 (3), 2016.
• Żurawie | Ptasi tydzień z OTOP - OTOP
• Podkarpackie/ Odlatują żurawie; wędrówki potrwają do końca października | Nauka w Polsce
• Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska) - Archiwalna strona Ministerstwa Środowiska - Portal Gov.pl (www.gov.pl)
• Migration: It’s a Risky Journey! | U.S. Fish & Wildlife Service (fws.gov)
• Is Bird Migration Getting More Dangerous? | Living Bird | All About Birds
• A Brief History of How Scientists Have Learned About Bird Migration | Audubon
• Akcja Bałtycka | Niepokój wędrówkowy (ug.edu.pl)
• “Ptasie wrota” czyli migracje ptaków w Karkonoszach, K. Dobrowolska-Martini, Karkonoski Park Narodowy, Jelenia Góra 2014
• Magnetyczny wędrowiec — Lasy Państwowe
• Climate change amps up bird migration dangers (usatoday.com)
• Why do birds migrate? A tale of myths, threats and conservation - BirdLife International
• [PDF] From northern Europe to Ethiopia: long-distance migration of Common Cranes (Grus grus) | Semantic Scholar
• Kukułki - Babiogórski Park Narodowy (bpn.babia-gora.pl)
• Epic 7,500-mile cuckoo migration wows scientists (bbc.com)
Szukaj
