Mokradła, czyli...

Każdy potrafi powiedzieć, czym jest las, o mokradłach wiemy niewiele. Jednym z powodów jest z pewnością fakt, że stanowią zaledwie ok. 4% powierzchni Polski.

Zgodnie z podpisaną w 1971 roku Konwencją o Ochronie Obszarów Wodno-Błotnych, tzw. Konwencją Ramsarską mokradła definiuje się jako „tereny bagien, błot i torfowisk lub zbiorniki wodne, zarówno naturalne, jak i sztuczne, stałe i okresowe, o wodach stojących lub płynących, słodkich, słonawych lub słonych (łącznie z wodami morskimi, których głębokość podczas odpływu nie przekracza 6 m)”.

Mokradło

Mokradła są najszybciej ginącymi ekosystemami świata. W ciągu ostatnich 20 lat ich powierzchnia zanikała w tempie 1,6% rocznie – głównie wskutek osuszania i zamiany na tereny rolnicze. Zatrzymanie tego zjawiska jest kluczowe z wielu powodów. Tylko mokradła gwarantują, że uda się zachować różnorodność biologiczną. 40% wszystkich gatunków żyjących na Ziemi w różnych momentach życia związana jest z terenami podmokłymi. W nie lepszej sytuacji są ludzie – wysychanie bagien, torfowisk i innych obszarów podmokłych spowoduje, że może zacząć brakować czystej wody, bo ważną rolę w procesie jej oczyszczania odgrywają mokradła oraz żyjące tam  bakterie oraz bagienne rośliny. Obszary podmokłe, przejściowe pomiędzy lądem i wodą, a więc zarówno mokre części lądów, jak i naturalne zbiorniki, podtrzymują lokalny obieg wody i są naturalnymi formami jej retencji. Funkcjonują jak klimatyzatory: w czasie suszy są jedynymi miejscami posiadającymi wodę i umożliwiającymi jej parowanie, a w efekcie krążenie w lądowych ekosystemach – powrót w postaci deszczu czy rosy. Mokradła są więc kluczowe dla życia na naszej planecie.

5 dowodów, że mokradła to najlepszy wybór

Fakty to najmocniejsze podstawy dobrych decyzji. A w przypadku inwestycji w ochronę mokradeł są one jednoznaczne:

 

1. Zmniejszanie emisji gazów cieplarnianych

Dane GUS mówią, że w Polsce co roku do atmosfery dostaje się ponad 400 mln ton gazów cieplarnianych, co stanowi 9,8% całkowitej emisji w UE. Na każdego Polaka przypada rocznie 11. ton gazów cieplarnianych, podczas gdy średnia europejska wynosi 9 ton. Sytuacja pogarsza się z roku na rok – Polska przesunęła się z 11 miejsca w 2010 roku na miejsce 7. wśród największych emitentów gazów cieplarnianych na 1 mieszkańca w UE. Jak wynika ze statystyk GUS ponad 80% wytworzonych gazów cieplarnianych to efekt procesów energetycznych, czyli spalania paliw przez gospodarkę i emisji lotnej z paliw. Szacunkowe emisje gazów cieplarnianych z obszarów zagospodarowanych rolniczo, leśnie i na potrzeby eksploatacji wynoszą około 34 milionów ton dwutlenku węgla rocznie. Odpowiada to 10% raportowanych przez Polskę emisji ze spalania paliw kopalnych w sektorach energetyki i przemysłu. Za zdecydowanie największą część tych emisji odpowiadają torfowiska użytkowane rolniczo, stanowiąc największe źródło emisji z rolnictwa. Szacuje się, że w Polsce nawadniając torfowiska, które wcześniej zostały osuszone, można zmniejszyć emisje gazów cieplarnianych prawie o 22 Mt ekw. CO2 rocznie.

 

 

2. Przeciwdziałanie suszy

Bagna, choć ich powierzchnia nie jest duża, akumulują ogromne ilości wody, bo w warunkach naturalnych jej zawartość w torfie sięga 90-95%. Choć globalny obieg wody zależy przede wszystkim od parowania z oceanów i terenów bagiennych, które zajmują 3% lądów, nie odgrywają w nim znaczącej roli, to w skali lokalnej bagna są ważnym czynnikiem regulującym krążenie wody między atmosferą a lądem (tzw. mały cykl hydrologiczny). W polskim klimacie przejściowym ok. 30-40% opadów jest generowanych z wody krążącej w obrębie kontynentu. Mokradła dosłownie „generują” opady. Wyparowana woda wraca w postaci deszczu (w tym opadów konwekcyjnych, np. krótkotrwałych letnich burz) oraz mgieł i rosy. W przypadku deszczu nie zawsze spadnie on na ten sam obszar, z którego woda wyparowała, bo chmury przemieszczą się wraz z wiatrem, ale w skali regionalnej mokradła tworzą „pompę hydrologiczną” przemieszczającą opady w głąb kontynentów. Im mniej mokradeł w krajobrazie, tym większe zagrożenie suszą. Bagna, które zajmują zaledwie kilka procent powierzchni lądów, zawierają tyle samo wody, co wszystkie pozostałe gleby świata. Ponadto niektóre torfowiska mają zdolność pęcznienia i osiadania w zależności od tego, jaka jest wilgotność. Torfy potrafią w czasie deszczu chłonąć wodę jak gąbka, a potem powoli ja oddawać w okresach bez opadów.  Ma to duże znaczenie zarówno pod kątem przeciwdziałania powodziom, jak i suszy.

 

3. Zastopowanie wzrostu temperatury

Według analizy temperatury prowadzonej przez naukowców z Instytutu Goddarda Studiów Kosmicznych NASA (GISS) średnia globalna temperatura na Ziemi wzrosła o co najmniej 1,1° Celsjusza od 1880 roku. I nadal rośnie. Jak wynika z raportu „Global Trends to 2023. Challenges and choices for Europe” jeśli temperatury wzrosną mocniej niż o 1,5 stopnia do 2030 r., czeka nas jeszcze więcej susz, powodzi, ekstremalnych upałów i ubóstwo setek milionów ludzi; prawdopodobny upadek najbardziej narażonych populacji – a w najgorszym przypadku całkowite wyginięcie ludzkości. Katastroficzne scenariusze wymagają natychmiastowych działań. Jeden hektar ekosystemu bagiennego magazynuje w ciągu roku od kilkuset kilogramów (bagna arktyczne) do nawet dwóch ton węgla (tropikalne lasy bagienne). W geologicznej skali czasowej bagna wpływają ochładzająco na klimat, bowiem zmniejszają ilość węgla krążącego między biosferą a atmosferą.

 

4. Rozbrojenie bomby węglowej

Światowe śródlądowe i przybrzeżne tereny podmokłe zajmują ponad 12,1 mln km2, czyli obszar większy niż Kanada, przy czym 54% z nich jest stale zalanych, a 46% zalewanych sezonowo. W latach 1970-2015 powierzchnia mokradeł zmniejszyła się o około 35%, a to znaczy, że ich utrata następowała trzy razy szybciej niż utrata lasów – wynika z raportu „Global Wetland Outlook. State of the world's wetlands and their services to people 2018". W ciągu ostatnich 300 lat 87% mokradeł zostało osuszonych. Spośród około 1,5 miliona hektarów występujących w Polsce torfowisk ponad 1,2 miliona hektarów jest osuszonych.

Mokradła stanowią 3% powierzchni na świecie, a w Polsce – ok. 4%. Wydaje się, że to niewiele, ale ich znaczenie jest ogromne. Torf akumuluje węgiel. Trzeba sobie zdawać sprawę, że torfowiska stanowią największy magazyn̨ węgla spośród wszystkich ekosystemów lądowych, zawierając co najmniej 2 razy więcej węgla niż lasy i co najmniej 1/3 glebowego węgla organicznego świata. Są więc najbardziej skoncentrowanym – w przeliczeniu na powierzchnię – zasobem węgla w biosferze lądowej. Szacuje się, że w torfowisku znajduje się średnio 1125 ton węgla na hektar. A to oznacza, że każde kolejne osuszone mokradło to źródło emisji gazów cieplarnianych. Oblicza się, że jeden hektar torfowiska w stanie bagiennym usuwał z atmosfery średnio jedną tonę dwutlenku węgla rocznie, tymczasem hektar osuszonego torfowiska emituje od kilku do kilkudziesięciu ton tego gazu rocznie. Emisje z odwodnionych torfowisk wielokrotnie przewyższają tempo akumulacji węgla. Polska jest jednym z krajów, w których emisja związana osuszonych torfowisk jest najwyższa. Renaturalizacja mokradeł to jedyna droga, by ją rozbroić.

 

5. Ochrona różnorodności biologicznej

Wraz ze zmniejszaniem się powierzchni mokradłowych, znikają gatunki roślin i zwierząt, które nie tylko na nich zamieszkiwały, ale także żywiły się czy rozmnażały. Mokradła są gwarantem różnorodności biologicznej. Coraz więcej związanych z mokradłami gatunków jest zagrożonych wyginięciem. Przyglądając się Czerwonej Liście Gatunków Zagrożonych IUCN widać, że z ponad 19 500 gatunków zależnych w skali świata od terenów podmokłych, aż 25% to gatunki zagrożone wyginięciem. Wśród roślin i zwierząt, których egzystencja jest związana ze śródlądowymi mokradłami, najbardziej zagrożone są te zależne od rzek i strumieni – 34% spośród nich to gatunki zagrożone.

 

Zaangażowanie się w ochronę i renaturalizację mokradeł ma sens. Dzięki temu, można uratować życie. Szansę będą mieć:

 

1. Wodniczka

Wodniczka (Acrocephalus paludicola) wygląda niepozornie, ale to najrzadszy, globalnie zagrożony gatunek z rzędu wróblowych występujący w kontynentalnej części Europy. Jej jedyną szansą na przetrwanie jest ochrona miejsc występowanie i renaturalizacja zniszczonych siedlisk, będzie to możliwe tylko pod warunkiem objęcia ochroną terenów mokradłowych w Polsce, bo ok. 25% całej światowej populacji żyje w naszym kraju.

 

2. Łoś

Łoś euroazjatycki (Alces alces) to król mokradeł. Jest morfologicznie przystosowany do życia w takich środowiskach. Długie nogi sprawiają, że łoś mimo z pozoru pokracznej sylwetki, doskonale porusza się po terenie błotnistym. Nie znosi wysokich temperatur, dlatego lubi przebywać na terenach podmokłych i bagiennych, bo tam może szybko się schłodzić.

 

3. Aldrowanda

Aldrowanda pęcherzykowata (Aldrowanda vesiculosa) w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin ma statut CR, czyli krytycznie zagrożona. A to niezwykła roślina – jest mięsożerna. Należy do rodziny rosiczkowatych i żywi się owadami. Od XVII w. na terenie dzisiejszej Polski aldrowanda występowała na 92 stanowiskach. Dziś aldrowanda występuje naturalnie w Polsce tylko w 7 miejscach.

 

4. Kukułka

Kukułka szerokolistna, nazywana też stoplamkiem szerokolistnym (Dactylorhiza majalis) to storczyk, który występuje na terenach podmokłych. Zagrożeniem dla tego gatunku jest osuszanie łąk i torfowisk oraz zarastanie ich przez drzewa, krzewy lub trzcinę pospolitą.

 

5. Fiołek bagienny

Fiołek bagienny (Viola uliginosa) to gatunek krytycznie zagrożony występujący na zaledwie kilku stanowiskach w Polsce. Ma ok. 10-20 cm i fioletowe kwiaty.

 

Czy wiesz, że...
25% wszystkich roślin i zwierząt terenów podmokłych jest zagrożonych wyginięciem?

 

Ochrona mokradeł w praktyce

Ochrona terenów mokradłowych może przybrać różne formy w zależności od położenia tych terenów, panujących tam warunków, stanu danego obszaru i współzależności przyrodniczych:

• Bierna ochrona - czyli wspieranie działania natury

W przypadku niektórych mokradeł jedyne, czego potrzeba dla ich ochrony, to pozostawienie ich w spokoju. Z taką sytuacją mamy do czynienia z reguły w przypadku ekosystemów naturalnych i nie przekształconych w znacznym stopniu. Ograniczenie, a czasami wręcz wykluczenie nie tylko ingerencji, ale w niektórych przypadkach także obecności człowieka to bardzo często najlepszy sposób na ochronę rzadkich gatunków.

 

• Aktywna ochrona – czyli odtworzenie stanu dzikiej przyrody

Podstawą działań na rzecz ochrony mokradeł jest z jednej strony powstrzymanie ich odwadniania, a w przypadkach, gdy do odwodnienia już doszło, podjęcie próby ich ponownego nawodnienia. W praktyce oznacza to zazwyczaj zasypanie lub spiętrzenia rowów odwadniających, likwidację systemów drenarskich. Sposób i zakres odtwarzania w każdym przypadku trzeba rozważyć indywidualnie.

 

• Paludikultura - czyli stworzenie systemu półnaturalnego

Paludikultura to rolnictwo i leśnictwo bagienne, polegające na przywróceniu gruntom warunków bagiennych, a potem produktywnym użytkowaniu ich tak, by jednocześnie chronić glebę torfową. Przykładem tego typu działalności jest np. uprawa trzciny pospolitej, pałek wodnych, mchu torfowca czy olszy czarnej, które na skalę przemysłową można wykorzystywać do produkcji biomasy. Zebrana biomasa może być wykorzystywana jako żywność, pasza, włókno lub paliwo, surowiec przemysłu chemicznego, do produkcji materiałów budowlanych, wysokiej jakości biopaliw .

 

Czy wiesz, że...
47,4 biliona $ rocznie wynosi wartość usług ekosystemów mokradłowych dla ludzkiego zdrowia, dobrobytu i bezpieczeństwa?

 

Trzy ciekawe fakty o mokradłach

1. Gdy krowa jest karmiona sianem pochodzących z łąk na głęboko odwodnionych polskich torfowiskach, to:

– 1 litr mleka jest „obciążony" 7,5 kg emisji CO2 z rozkładu torfu

– 1 litr śmietany jest „obciążony" 37,5 kg emisji CO2 z rozkładu torfu

– 1 kg masła jest „obciążony" 190 kg emisji CO2 z rozkładu torfu.

 

2. W karbonie (359-299 milionów lat temu) rozwój bagien tak znacząco obniżył zawartość CO2 w atmosferze, że niemal doprowadził do globalnego zlodowacenia.

3. Obejmując ochroną 1 m2 mokradła chronisz kilka tysięcy żyjących na tym małym skrawku mokradłowych bezkręgowców, reprezentujących kilkanaście rzędów i kilkadziesiąt gatunków.