Około 93% powierzchni naszego kraju stanowią obszary wiejskie, zaś około 60% to grunty rolne. Ta olbrzymia przestrzeń od wieków jest kształtowana przez działalność człowieka. Dopiero niedawno zdano sobie sprawę, że w dużej mierze to właśnie z obszarami rolnymi związane jest bogactwo polskiej przyrody. Znaczna część naszego kraju to niezwykła arena bardzo cennej potencjalnej współpracy ludzi i natury. Jednak zamiast pokoju, niestety coraz częściej wybieramy wojnę.
W dalszej części artykułu:
- Czym jest krajobraz rolniczy?
- Ekosystemy krajobrazu rolniczego
- Zagrożenia krajobrazu rolniczego
- Ptaki krajobrazu rolniczego
Czym jest krajobraz rolniczy?
Krajobraz rolniczy to pejzaż kształtowany przez człowieka od momentu, kiedy przyjęliśmy osiadły tryb życia, poznaliśmy i udoskonaliliśmy sposoby uprawy ziemi i hodowli zwierząt. Jego podstawą są naturalne elementy środowiska, do których należą m.in.: ukształtowanie terenu, pokrywa glebowa, zasoby wodne i ich układ, warunki klimatyczne, szata roślinna i świat zwierzęcy. Drugą jego część stanowią składniki antropogeniczne, czyli te wprowadzone przez człowieka, w tym: zabudowa gospodarcza czy uprawa roli. Obie te rzeczywistości nieustannie na siebie wpływają i wzajemnie się kształtują.
W krajobrazie rolniczym występują przeróżne ekosystemy, z których znaczna część powstała i utrzymała się dzięki współpracy człowieka z przyrodą. To między innymi:
Ekosystemy krajobrazu rolniczego
Miedze to wąskie pasy ziemi (od kilkunastu centymetrów do kilku metrów szerokości) wyłączone z działalności rolniczej, niekiedy będące granicą między polami uprawnymi. Często kojarzą się nam z przedmiotem ostrego konfliktu między właścicielami działek, ale przede wszystkim są to niezwykle ważne elementy środowiska naturalnego krajobrazu rolniczego.
Rośliny porastające miedze zwykło się nazywać chwastami, przez co kojarzą się negatywnie jako zagrożenie dla upraw. Jednak tak naprawdę są one źródłem życia. To schronienie, miejsce rozmnażania i baza pokarmowa dla olbrzymiej liczby owadów, ptaków i małych ssaków.
Cały ten różnorodny świat sam w sobie jest piękny, a równocześnie bardzo cenny z perspektywy rolniczej. Bogate w wiele gatunków kwitnących roślin miedze stanowią dom m.in. dla owadów zapylających. Ponad 80% upraw w Europie zależy od zapylania, a prawie 5 mld euro rocznej produkcji rolnej UE jest przypisywane właśnie owadom zapylającym. To także siedlisko licznych gatunków zwierząt, ograniczających populacje np. owadów, które dzięki temu nie namnażają się nagle i intensywnie – co zmniejsza zagrożenie dla naszych plonów.
Innym ekosystemem krajobrazu rolniczego są zadrzewienia śródpolne, czyli pojedyncze drzewa i krzewy lub ich skupiska niebędące lasem. Mogą powstawać naturalnie lub w wyniku działalności człowieka. Ekosystemy te najczęściej występują przy drogach, rowach, małych zbiornikach wodnych, miedzach lub na skrajach pól uprawnych.
Najczęstszymi gatunkami drzew w zadrzewieniach śródpolnych są rodzime brzozy, osiki, graby, dęby, a także krzewy owocowe, np. tarnina, grusze czy mirabelki. W ich cieniu schronienie znajduje olbrzymia różnorodność biologiczna zwierząt, w tym około 250 gatunków pszczół i 60 gatunków ptaków.
Zadrzewienia śródpolne, tak jak miedze, to cenni sojusznicy człowieka. Ekosystemy te potrafią m.in. ograniczać siłę wiatru do nawet 70%, zmniejszać straty wody z gleby średnio o 25% oraz zatrzymywać spływ niewykorzystanych przez uprawy nawozów, które mogłyby trafić do rzek i jezior (są w stanie wychwytywać do 97% azotanów i do 25% fosforanów).
Trzeci ekosystem stanowią łąki, czyli zbiorowiska bylin, traw, turzyc, roślin motylkowych i innych gatunków roślin występujących na żyznych i wilgotnych glebach. Łąki (a także pastwiska) to TUZ-y, czyli trwałe użytki zielone. Oznacza to, że występowanie tych ekosystemów zależy od działalności człowieka, w tym przypadku koszenia lub wypasu zwierząt, które zapobiegają ich zarastaniu.
Łąki mają ogromne znaczenie w kształtowaniu różnorodności biologicznej krajobrazu rolniczego. Stanowią azyl dla bezcennych zapylaczy, dając im zróżnicowany pokarm i schronienie. Żyją w nich także naturalni wrogowie szkodników upraw jak chrząszcze, muchówki, bzygowate, a także drapieżne pluskwiaki i roztocza.
Łąki zatrzymują wodę, przez co łagodzą skutki zarówno suszy, jak i powodzi. Podobnie jak zadrzewienia są naturalnym filtrem dla spływających z sąsiadujących upraw nawozów. Chronią glebę przed erozją wietrzną i wodną oraz korzystnie wpływają na mikroklimat.
Zagrożenia krajobrazu rolniczego
Miedze, zadrzewienia śródpolne czy łąki to świetne przykłady ekosystemów, które są owocem współpracy człowieka z przyrodą. Niestety coraz częściej współdziałanie ustępuje miejsca intensywnej działalności, szczególnie w sektorze rolnictwa. Efektem tego procesu są:
- zanikanie małych gospodarstw na rzecz wielkopowierzchniowych i monokulturowych upraw
- uproszczenie struktury krajobrazu
- stosowanie coraz większej ilości chemicznych środków ochrony roślin i nawozów sztucznych
- zanieczyszczenie wód
- degradacja gleb
- zanik naturalnych siedlisk w wyniku np. zaorywania miedz, wycinania zadrzewień i osuszania łąk
- spadek różnorodności biologicznej krajobrazu rolniczego
Ptaki krajobrazu rolniczego
Ptaki są nieodłącznym elementem zdrowego i różnorodnego krajobrazu rolniczego. Dlatego, że zajmują często szczytową pozycję w łańcuchu pokarmowym, ich sytuacja odzwierciedla stan niższych pięter piramidy pokarmowej, w tym np. zapylaczy, tak istotnych dla upraw rolnych.
Tym samym, kontrolując stan ptaków i całych ich populacji, można się przekonać, jak silnie i negatywnie intensyfikacja rolnictwa wpływa na całe środowisko.
Bociany, kuropatwy, skowronki i czajki... To m.in. te ptaki są bohaterami opowieści o świecie, który zanika. Klikając w poniższe portrety, możecie poznać ich historie
Źródła:
- „Środowisko przyrodnicze na obszarach wiejskich – zagrożenia i szanse”, M. Gwiazdowicz, Studia Biura Analiz Sejmowych, 2010.
- Rola i znaczenie łąk w gospodarstwie i środowisku – Technologia Produkcji Rolniczej (kpodr.pl)
- „Zadrzewienia dla ochrony bioróżnorodności i klimatu”, M. Berezowska-Niedźwiedź, M. Bochyńska, Z. Dajdok i in., Fundacja Ekologiczna „Zielona Akcja”, Legnica 2016
- „Zadrzewienia w krajobrazie rolniczym”, K. Wroniecka, Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie, 2020
- Nasadzenia śródpolne, miedze – techniki, dobór gatunków – skuteczność w zatrzymaniu wody - Fundacja Aeris Futuro
- „Zróżnicowanie florystyczne miedz śródpolnych”, A. Kryszak, J. Kryszak, P. Owsianowska i in., Katedra Łąkarstwa i Krajobrazu Przyrodniczego, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, 2017,
- Nieużytki życia – miedze i zadrzewienia - Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego (kpodr.pl)
- „Ochrona ptaków krajobrazu rolniczego”, A. Frieske, Z. Bernacki, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy, 2011.
- „Zadrzewienia śródpolne jako cenny element krajobrazów rolniczych”, M. Nowak-Rząsa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2010.
- „Mozaika ekosystemów w krajobrazie rolniczym jako źródło bioróżnorodności”, L. Saganowska, Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie, 2023.
- NRL art. 10 Punkt po punkcie (koalicja10.pl)
- „Obszary wiejskie w Polsce w 2020 r.”, Główny Urząd Statystyczny
- Główny Urząd Statystyczny / Obszary tematyczne / Roczniki statystyczne / Roczniki Statystyczne / Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2023
Szukaj
