Jak wojna w Ukrainie wpływa na przyrodę?

Od rozpoczęcia pełno-skalowych działań wojennych w 2022 r. okupowanych jest około 25% obszarów chronionych Ukrainy. Okupacja obejmuje około 900 obszarów chronionych, z czego 14 to tereny podmokłe o znaczeniu międzynarodowym. Na szczęście część tych obszarów została wyzwolona, ale te na wschodzie i południu Ukrainy pozostają okupowane, co wpływa na znajdującą się tam przyrodę – ale w jaki sposób?

Wojna wpływa na cały ekosystem. Oprócz żywych stworzeń szkodliwym wpływom mogą ulegać także gleba, powietrze i woda. Na przykład, jeśli w glebie zaburzona zostanie równowaga, ucierpi również wszystko, co żyje w i wokół niej – od najmniejszych mikroorganizmów po ssaki. Jeśli chodzi o zanieczyszczenie środowiska w wyniku działań wojennych należy badać glebę gdyż może się w niej gromadzić wiele szkodliwych substancji, szczególnie w wyniku eksplozji i ataków rakietowych. Zanieczyszczenie takie jak chemikalia czy fragmenty metali mogą pozostawać w glebie przez lata, jeśli nie dziesięciolecia.

W dalszej części artykułu:

1. Jak Rosja krzywdzi zwierzęta w Ukrainie?
2. Które gatunki zwierząt cierpią najbardziej na skutek wojny w Ukrainie?
3. Negatywny wpływ wojny w Ukrainie na ekosystemy wodne
4. Po jakim czasie po wojnie natura w Ukrainie się odrodzi?

1. Jak Rosja krzywdzi zwierzęta w Ukrainie?

Wojna wpływa na zwierzęta w różny sposób. Te, które są bardziej mobilne i mają lepiej rozwinięte instynkty samozachowawcze – takie jak niedźwiedzie, wilki, rysie, jelenie i łosie – są mniej bezpośrednio dotknięte wojną. Rzadko widuje się je w czasie pokoju, a tym bardziej w regionach, w których toczą się aktywne wojny. Odgłosy eksplozji je przerażają, więc gdy tylko mają okazję, uciekają przed nimi. Niestety zdarzały się przypadki zabijania jeleni i innych dużych zwierząt przez miny lub potykacze na obszarach zaminowanych, ale w większości są to pojedyncze przypadki.

Jednak większość innych zwierząt jest zdezorientowana i przerażona eksplozjami, strzelaniną, maszynami i nocnymi rozbłyskami. Zmusza je to do zmiany zachowania i ich naturalnego cyklu życia, co może mieć wpływ na przyszłość populacji. Na przykład, jeśli płonie las lub zbiornik wodny zostaje tak zanieczyszczony, że zwierzęta nie mogą w nim żyć, są one zmuszone szukać nowego, odpowiedniego środowiska. Jeśli w pobliżu nie ma odpowiednich terenów, może im brakować pożywienia, co może doprowadzić do śmierci części populacji.

2. Które gatunki zwierząt cierpią najbardziej na skutek wojny w Ukrainie?

Najbardziej dotknięte wojną zwierzęta to zagrożone gatunki żyjące w strefie stepowej, gdzie doszło do większości zniszczeń wojennych. Od orłów po żubry – te populacje zwierząt stoją w obliczu poważnych zagrożeń z powodu działań wojennych Rosji.

1. Orzeł stepowy to ptak drapieżny, który czasami pojawia się w regionie Azowa i Morza Czarnego podczas migracji. Jest wymieniony jako „zagrożony” w Czerwonej Księdze Ukrainy, oficjalnej liście gatunków zagrożonych w tym kraju. Jedno z ostatnich miejsc lęgowych tego gatunku odnotowano w Askanii Nowej, chronionym obszarze na ukraińskim stepie, okupowanym od początku pełno-skalowego ataku na Ukrainę przez wojska rosyjskie.

2. Tchórz marmurkowy, mały drapieżnik z rodziny łasicowatych, wpisany jest w Czerwonej Księdze Ukrainy jako „narażony”. W całym kraju jest zaledwie około 100 osobników. Tchórze marmurkowe preferują tereny stepowe i czasami żyją wokół krzewów i dolin rzecznych w Doniecku i południowej Słobożańszczyźnie. Dziś siedliska te są niszczone w wyniku działań wojennych.

3. Świstak stepowy, gryzoń nazywany zwiastunem wiosny, żywi się roślinnością stepową. Jego główne populacje na Ukrainie występują w obwodach Słobożańszczyzny i donieckim. W 2021 roku świstak stepowy został wpisany do Czerwonej Księgi Ukrainy i od razu uznany za „zagrożony”. Populacja osiągnęła punkt krytyczny z powodu aktywnych polowań, niszczenia i fragmentacji siedlisk, a obecnie – aktywnych działań wojennych.

4. Żubry z subpopulacji Zalissia i Konotop, które znajdują się w Czerwonej Księdze Ukrainy, również ucierpiały w wyniku działań wojennych. Te tereny zostały najechane przez wojska rosyjskie w pierwszych dniach wojny zimą 2022 roku. Choć okupacja rosyjska tych terenów trwała zaledwie około miesiąca, wpłynęło to na liczebność i ogólną kondycję żubrów. Południowy obszar Parku Narodowego Zalissia wraz z okolicznymi wioskami stał się areną działań wojennych. Park został poddany potężnemu ostrzałowi artyleryjskiemu i moździerzowemu. Jednostki wojskowe i sprzęt podróżowały leśnymi drogami. Zaminowano duże obszary parku, co do dziś stanowi problem dla bezpieczeństwa ludzi i zwierząt zamieszkujących te tereny. Żubry z Zalissia w wyniku wojny utraciły także wszystkie samce w swojej populacji, co oznacza, że stado jest bezpłodne. Jeśli w najbliższej przyszłości nie zostaną wprowadzone do niego żadne byki, subpopulacja ta będzie skazana na wyginięcie.

   Dlatego nasza Fundacja wspiera WWF Ukraina w prowadzeniu zbiórki na projekt translokacji 2 byków o blisko 300 km.

   Choć w lesie Konotop nie toczyły się żadne aktywne działania wojenne, ryk i hałas sprzętu wojskowego były dla zwierząt stresujące. Dotyczyło to również lokalnych żubrów, które opuściły swoje zwykłe siedliska i przeniosły się w głąb lasu. Kiedy prawie rok później wróciły na swoje regularne żerowiska, naukowcy odkryli, że w tym roku nie urodził się żaden młody żubr. Jest to prawdopodobnie spowodowane stresem wywołanym ingerencją wojsk rosyjskich w ich otoczenie.

3. Negatywny wpływ wojny w Ukrainie na ekosystemy wodne

Ekosystemy wodne również odczuwają skutki środowiskowe inwazji wojskowej Rosji. Zniszczenie elektrowni wodnej Kachowka przez wojska rosyjskie spowodowało katastrofę ekologiczną i humanitarną oraz zagroziło istnieniu wielu gatunków, w tym jesiotrów. Jesiotry są „gatunkami parasolowymi”, co oznacza, że ich ochrona wspiera inne gatunki i ogólną trwałość ekosystemów. Obecnie wszystkie gatunki jesiotrów występujące w wodach Ukrainy są wymienione jako „zagrożone” lub „narażone”. Pogorszenie warunków niezbędnych do rozrodu oraz skutki nielegalnych połowów doprowadziły do znacznego spadku liczebności populacji i wpisania jesiotrów do Czerwonej Księgi Ukrainy. Skutki zniszczenia elektrowni przez Rosjan jeszcze bardziej pogorszyły warunki niezbędne dla zachowania i rozwoju zdrowej populacji jesiotrów.

18 października 2023 r. zespół WWF Ukraina wypuścił do Dunaju 2500 młodych sterletów i jesiotrów wschodnich. Proces ten, nazywany zarybianiem, nie dotyczy wyłącznie ochrony przyrody. Wspiera także długoterminowy cel strategiczny, jakim jest pomoc w odtworzeniu populacji jesiotrów w Dunaju oraz zapewnienie monitorowania i ochrony ich siedlisk. Ministerstwo Polityki Agrarnej i Żywności Ukrainy pracuje również nad utworzeniem hodowli jesiotrów w akwakulturze, aby zapewnić rybakom alternatywne źródło dochodu i przeciwdziałać kłusownictwu jesiotrów dla czarnego kawioru, co jest główną przyczyną ich krytycznego zagrożenia. Jest to jeden z mechanizmów przywracania środowiska w Ukrainie i potężny krok w kierunku zwiększenia populacji jesiotrów naddunajskich i ogólnej różnorodności biologicznej.

4. Po jakim czasie po wojnie natura w Ukrainie się odrodzi?

Drzewo można zniszczyć w jednej chwili, ale ile czasu potrzeba, aby odrosło? Dotyczy to również innych elementów systemów naturalnych, zwłaszcza wielkości populacji. W Ukrainie występuje wiele rzadkich gatunków stepowych, których siedliska są małe i skupione głównie w południowo-wschodniej części Ukrainy, gdzie toczą się najintensywniejsze działania wojenne. Niektóre znajdują się w częściach Doniecka i Krymu, które są okupowane od prawie dziesięciu lat. Nadal nie wiemy, co dzieje się tam z populacjami rzadkich gadów, drapieżników i bezkręgowców morskich. Po zakończeniu wojny na pewno zostaną przeprowadzone badania, ale ich wyniki mogą nas zszokować. Jak odbudować nadszarpniętą wojną przyrodę? Będzie to wymagało czasu i wielu zasobów.