Śnięcia ryb w zbiorniku Dzierżno Duże. Echa katastrofy odrzańskiej

Od początku sierpnia w zbiorniku Dzierżno Duże (pow. gliwicki) oraz w połączonym z nim fragmencie Kanału Gliwickiego mamy do czynienia z masowym śnięciem ryb. W zbiorniku Dzierżno stwierdzono wstępnie wzrost liczebności tzw. złotej algi, jednak by ostatecznie ustalić przyczyny śnięcia ryb potrzebne były wyniki badań prymnezyny w zbiorniku oraz wyniki badań martwych ryb, a także wyniki wszystkich innych parametrów, które mogły wpłynąć na przebieg tej katastrofy ekologicznej. Te informacje były kluczowe do podjęcia decyzji o wdrożeniu odpowiednich działań, które mogłyby ograniczyć skutki katastrofy.

WWF Polska jest zaniepokojone, że dotąd nie opublikowano żadnych konkretnych wyników pomiarów w tym zakresie, tak jak to ma miejsce dla innych miejsc na Odrze i jej dopływach. a ryby w Dzierżnie wciąż mogą być zagrożone. Według oficjalnych danych, dotąd wyłowiono ponad 100 ton martwych ryb. To, czego również zabrakło, to szczegółowego planu w zakresie zarządzania kryzysowego. Działania na zbiorniku Dzierżno Duże polegają obecnie na usuwaniu martwych ryb, a powinny być nakierowane, od pierwszych symptomów katastrofy, na ratowanie ryb ze zbiornika.

Na chwilę obecną wśród udostępnionych publicznie danych brakuje informacji o ilości „złotej algi” w konkretnych punktach pomiarowych na Dzierżnie Dużym oraz pozostałych parametrach wody w zbiorniku. Nie zostały również udostępnione wyniki badań prymnezyny ani wyniki badań martwych ryb (lub informacja, kiedy wyniki badań ryb będą dostępne).

Wojewoda Śląski podjął decyzję, by zbiornik wyłączyć z użytkowania. Zakaz korzystania obowiązuje także na części Kanału Gliwickiego. Zakaz dotyczy spożywania wody, wchodzenia do wody, kąpieli, połowu i spożywania ryb, pojenia zwierząt gospodarskich i domowych, używania wody do celów gospodarczych, w tym podlewania, uprawiania sportów wodnych i turystyki oraz innych działań wiążących się z bezpośrednim kontaktem z wodami. W związku z tym wszelkie potencjalne działania Strażników Rzek WWF na jeziorze Dzierżno Duże są niemożliwe do przeprowadzenia. 

Tam, gdzie to możliwe, nasi wolontariusze Strażnicy Rzek WWF działają – pobierając próbki wody do badań i weryfikując podstawowe parametry wód w rzekach: pH wody, poziom natlenienia, przewodność, temperaturę, przejrzystość czy zawartość azotanów i azotynów. Dzięki Społecznemu Monitoringowi Wód WWF grupa wolontariuszy systematycznie bada wodę z Odry i jej dopływów. Temat Dzierżna Dużego jest również bliski naszym Strażnikom, którzy informują licznie o katastrofie w swoich mediach społecznościowych, nagłaśniając temat lokalnie.

Wędkarze alarmują, że sytuacja na Dzierżnie Dużym jest bardzo zła. Apelują, by zbiornik został objęty stałym monitoringiem. Naszym zdaniem stały monitoring w tym miejscu jest konieczny i powinien zostać wdrożony po pierwszych sygnałach o martwych rybach w zbiorniku, zwłaszcza w kontekście tego, co działo się w Kanale Gliwickim i na Kłodnicy. Przypominamy tu sytuację, kiedy martwe ryby pojawiły się w tym roku na Jeziorze Dąbie - zbiornik ten praktycznie natychmiast został objęty monitoringiem, którego wyniki są publicznie dostępne.

Nieustannie przyglądamy się pracy i działaniom podjętym przez instytucje państwowe. Od momentu katastrofy odrzańskiej naciskamy na władze w sprawie jak najpilniejszego stworzenia planu kryzysowego dla Odry, stworzenia planu pilnych działań renaturyzacyjnych poprawiających stan ekologiczny Odry, powstrzymanie zrzutów zasolonych wód z kopalń oraz o przeniesienie zarządzania wodami do właściwego im Ministerstwa – Klimatu i Środowiska. Aktywnie uczestniczymy w spotkaniach z przedstawicielami strony rządowej – w grupie roboczej przy Międzyresortowym Zespole ds. Odry, Parlamentarnym Zespole ds. renaturyzacji Odry, Wodnych Okrągłych Stołach inicjowanych przez Wody Polskie.

Działania rzecznicze WWF Polska ws. Odry

Od dwóch lat, gdy w Odrze wydarzyła się największa katastrofa ekologiczna w historii współczesnej Polski, WWF Polska aktywnie działa rzeczniczo w tej sprawie. Przypominamy, że katastrofa odrzańska wydarzyła się m.in. przez brak właściwego systemu monitoringu, kontroli zanieczyszczeń i egzekwowania prawa oraz właściwego zarządzania kryzysowego.

Od pierwszych dni katastrofy w Odrze, bierzemy aktywny udział w pracach parlamentarnych, pozyskujemy i analizujemy dane od inspekcji ochrony środowiska, inspekcji sanitarnej i inspekcji weterynaryjnej, na bieżąco informując o aktualnej sytuacji parlamentarzystów i opinię publiczną. Uczestniczyliśmy m.in. w posiedzeniach sejmowych Komisji Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej oraz Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, poświęconych działaniom podjętym przez rząd w związku z katastrofą ekologiczną na rzece Odrze oraz wynikom wstępnego raportu Zespołu ds. sytuacji powstałej na rzece Odrze. Braliśmy również udział w posiedzeniach senackiej Komisji Nadzwyczajnej ds. Klimatu na temat zagrożeń i podjętych działań ws. katastrofy ekologicznej na Odrze. Uczestniczymy również m.in. w posiedzeniach Parlamentarnego Zespołu ds. Renaturyzacji Odry.

Przypominamy, że wraz z ekspertami z innych organizacji pozarządowych już dwa lata temu przygotowaliśmy szczegółowe propozycje potrzebnych zmian w przepisach prawnych, umożliwiających i wspierających działania zmierzające do poprawy ekosystemu Odry:

• Analizę ekspercką ws. „Wstępnego raportu rządowego zespołu ds. sytuacji na rzece Odrze”, którą zaprezentowaliśmy podczas wysłuchania organizacji społecznych zaangażowanych w ochronę Odry w Sejmie RP w dniu 25 października 2022 r.
• W marcu 2023 r. zaprezentowaliśmy Białą Księga Polskich Rzek Fundacji ClientEarth, Frank Bold, Greenmind, WWF i OTOP, zawierającą rekomendacje zmian w sferze prawnej i praktycznej systemu zarządzania i monitoringu rzek w Polsce.

W maju 2023 r. wystosowaliśmy Apel WWF o konsultacje publiczne projektu ustawy o rewitalizacji rzeki Odry, który skierowaliśmy do Premiera RP, Ministerstwa Klimatu i Środowiska, Ministerstwa Infrastruktury, Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska, Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Wód Polskich, Najwyższej Izby Kontroli, właściwych komisji, klubów i kół parlamentarnych oraz ich członków, polskich członków Parlamentu Europejskiego. Z końcem maja 2023 r. przygotowaliśmy uwagi do specustawy odrzańskiej. Cały czas monitorujemy ten proces i czekamy na konsultacje społeczne finalnej wersji specustawy odrzańskiej.

Wiatr zmian

Po wyborach jesienią 2023 r. WWF Polska została zaproszona do uczestnictwa w Międzyresortowym Zespole do Spraw Przeciwdziałania Sytuacjom Kryzysowym i Zagrożeniom Środowiskowym na rzece Odrze. Mamy obecnie znacznie lepszy dostęp do informacji, jesteśmy zapraszani na komisje sejmowe poświęcone m.in. sprawom Odry i renaturyzacji rzek – dziś skuteczniej możemy monitorować systemowe działania rządu.

Nie dajemy jednak taryfy ulgowej obecnemu rządowi – żądamy namacalnych, widocznych efektów. Przyglądamy się działaniom rządzących, a przykładem jest przeprowadzany w ostatnich dniach eksperyment na Kłodnicy, z użyciem perhydrolu. Będziemy monitorować wyniki tego eksperymentu i jednocześnie zwracamy uwagę, że są to środki doraźne, które nie zastąpią koniecznych zmian systemowych, ograniczających występowanie warunków sprzyjających zakwitom „złotej algi” (w tym szczególnie zasolenia wód, obecności biogenów oraz regulacji rzek).

Prowadzimy dialog z instytucjami Unii Europejskiej, m.in. biorąc udział w spotkaniu z przedstawicielami Komisji Europejskiej – Dyrekcji Generalnej ds. Środowiska, zorganizowanym w celu wymiany informacji o aktualnych problemach polskiego systemu ochrony środowiska. Informowaliśmy Komisję o sytuacji w Odrze i problemach gospodarowania wodami w Polsce.

44 400 głosów poparcia społecznego

Na początku sierpnia złożyliśmy do Premiera Petycję w sprawie zmiany systemu zarządzania rzekami wraz z Manifestem w sprawie Odry. Pod apelami podpisało się w sumie 44 400 osób. To wynik przeprowadzenia dwóch kampanii edukacyjnych, które miały na celu poinformowanie społeczeństwa o antropogenicznych przyczynach katastrofy odrzańskiej, fatalnego stanu polskich rzek i natychmiastowej potrzebie zmian systemowych, dotyczących ochrony i renaturyzacji polskich rzek.

• Zwróciliśmy się do Premiera oraz Rady Ministrów o realizację postulatów dotyczących polskich rzek, m.in. przeniesienie zarządzania wodami do zakresu kompetencyjnego ministra właściwego ds. środowiska.
• W pełni popieramy zawartą w Umowie Koalicyjnej (Koalicji Obywatelskiej, Trzeciej Drogi Polska 2050 Szymona Hołowni – Polskie Stronnictwo Ludowe oraz Nowej Lewicy zawartej 10 listopada 2023 r.) potrzebę wdrożenia stałego monitoringu czystości rzek, który poinformuje służby o przekroczeniu norm zanieczyszczeń i umożliwi przesłanie wyników pomiarów do publicznie dostępnej bazy danych.
• Wspieramy deklarację ich renaturyzacji – wdrożenie na masową skalę działań z zakresu naturalnej retencji i odzyskiwania przestrzeni dla rzek, a zarazem ograniczenie zakresu prac regulacyjnych i utrzymaniowych, co poprawi bezpieczeństwo przeciwpowodziowe i ograniczy skutki suszy.
• W swoim exposé Pan Premier zwracał także uwagę na potrzebę zapewnienia dostępu do czystej wody i poprawy jakości zatrutych rzek. By woda z rzeki nadal była przydatna jako źródło wody pitnej czy do podlewania upraw, potrzebujemy skutecznego zmniejszenia zasolenia wód poprzez monitoring i kontrolę limitów zrzutów kopalnianych solanek. 
• Postulaty przekazaliśmy także Ministrze Klimatu i Środowiska. W liście do Ministry przypominaliśmy o deklaracjach podjętych w expose Premiera i umowie koalicyjnej.

Rządowe dane, a rzeczywistość

Na oficjalnej stronie rządowej podawane są wyniki monitoringu głównych parametrów wód Odry, w tym przewodności. Dodatkowo od wiosny tego roku Główny Inspektorat Ochrony Środowiska prowadzi monitoring interwencyjny „złotej algi”, w ramach którego w kilku miejscach na Odrze monitoruje się parametry, które przyczyniają się do zakwitu „złotej algi”.

W czerwcu br. informowaliśmy jakich kluczowych informacji nadal brakuje, by ocenić przyczyny śnięcia ryb w Odrze, gdyż problem jest kompleksowy. Zwracaliśmy uwagę na następujące kwestie:

1. Liczebność „złotej algi” (ilość osobników na litr) nie odpowiada na pytanie, czy nastąpił toksyczny zakwit „złotej algi”, tj. czy w wodzie pojawiła się prymnezyna.

2. Brakuje publikowanych na bieżąco wyników badań śniętych ryb.

3. Brakuje oficjalnych dokumentów dotyczących ilości odłowionych martwych ryb.

4. Brakuje jasnego, spójnego planu zarządzania kryzysowego, który obejmowałby wszystkie szczeble samorządu, organy administracji rządowej, ale przede wszystkim wszystkie instytucje, w kompetencjach których znalazło się w jakimkolwiek zakresie zarządzanie wodą.

5. Jeszcze w czerwcu brakowałor  wykazu konkretnych działań podjętych w celu ograniczenia zrzutów zasolonych wód kopalnianych do Odry. Natomiast obecnie Międzyresortowy Zespół ds. Odry podjął działania dotyczące stworzenia planu ograniczającego zasolenie wód. Przeprowadzono rozmowy ze spółkami górniczymi dotyczące budowy instalacji odsalających i w tym roku mają powstać kosztorysy w zakresie wdrożenia działań zmniejszających zasolenie rzek.

6. Brakuje rządowego projektu zmian w przepisach prawnych umożliwiających i wspierających działania zmierzające do poprawy ekosystemu Odry.

7. Brakuje jasnej deklaracji ze strony Ministerstwa Infrastruktury i Wód Polskich o rezygnacji z planów rozwoju śródlądowych dróg wodnych na Odrze i Wiśle w kierunku żeglugi towarowej, w tym rezygnacji z dalszej kaskadyzacji i regulacji obu rzek.

8. Brakuje jasnej, spójnej i rzetelnej komunikacji, skierowanej przede wszystkim do lokalnej społeczności, w miejscach śnięcia ryb. 

Na ostatnim spotkaniu grupy roboczej przy Międzyresortowym Zespole ds. Odry wskazano na konieczność publicznego udostępniania na bieżąco wszystkich badań interwencyjnych przeprowadzonych przez GIOŚ/WIOŚ. Z niecierpliwością czekamy na publikacje wyników tych badań, zwłaszcza w zakresie odnośnie zbiornika Dzierżno Duże. Z informacji przedstawionych na oficjalnej stronie rządowej dotyczącej Odry wynika, że przeprowadzono szereg takich badań i ich wyniki są już znane. Niestety do tej pory nie zostały opublikowane.

Dlatego domagamy się od instytucji zrzeszonych w Międzyresortowym Zespole ds. Odry jak najszybszego uzupełnienia wymienionych powyżej braków, by zapewnić bezpieczeństwo dla ekosystemu Odry oraz mieszkańców Nadodrza.